مذهب به‌عنوان یکی از عوامل ارتقای زیست معنوی انسان، از دیرباز نقش تعیین‌کننده‌ای در زندگی بشر ایفا نموده و این روند را تاکنون نیز برای خود محفوظ نگاه داشته است.
دین در عرصه اجتماعی خود از دو عنصر عبادت و مناسک بهره‌منداست و هر آیینی برای گروندگان به خود مجموعه‌ای از وظایف و چهارچوب‌ها را مشخص می‌کند که انجام آن‌ها به بقا و توسعه شعائر دینی می‌انجامد.
اگر در این مبحث خود را فارغ از عنصر فردگرایانه مذهب نماییم. در خرد جمعی و آیین‌های عمومی مذهب، می‌توانیم به ظرفیت‌هایی دسترسی پیدا کنیم که با برنامه‌ریزی و مدیریت آن به سرانجامی ارزشمند نائل آییم.
توجه به این نکته که پیروان آیین‌های مذهبی معمولاً فارغ از ملیت، جنسیت و طبقه اجتماعی می‌توانند حول محور باورمندی خود گرد بیایند. عامل مهم و محرک دین به شمار می‌آید.
معتقدان به مذهب از گذشته‌های بسیار دور، همواره مهم‌ترین کانون‌های اجتماعی را در جوامع خود شکل می‌دادند و تحرک یا ایستایی این کانون اجتماعی عامل مهمی در رشد و نمو یا فروکاستی آن اجتماع بوده است.
همان‌گونه که ذکر شد، پیروان آیین‌های مذهبی اساساً به قاعده‌های جغرافیایی و سیاسی پایبند نیستند. این گروه‌های بزرگ انسانی همواره تلاش دارند تا با محوریت باورهای مشترک، از پوسته نژاد، ملیت، جنسیت و طبقه اجتماعی خود خارج و اجتماعی بزرگ‌تر را تشکیل دهند.
مناسک و عبادات جمعی، جدا از اینکه نمادهای دینی به شمار می‌آیند، هدفی بزرگ‌تر را نیز دنبال می‌کنند و آن وحدت بخشی به جوامع کوچک درون دینی خود است. هر دین و آیینی برای باورمندان به خود رفتارهایی را توصیه نموده که با انجام مجموعه‌ای از آن‌ها، اجتماعات بزرگ دینی حول یک باور معنوی شکل‌گرفته و عاملی می‌شوند برای نوزایی و شادابی مذهبی، اتفاقی که درنهایت منجر به آن می‌شود که میثاق عمومی انسان‌ها با آرمان‌های مذهبی شکل‌گرفته و مستحکم شود.
زیارت درعین‌حال که یکی از قدیمی‌ترین نمودهای مذهبی در هر آیینی است، عامل بسیار مهمی در مانایی و ترویج باورهای مذهبی به شمار می‌آید و ازاین‌رو نقطه مشترک همه ادیان الهی و انسانی است که با جدیت به انجام آن توصیه‌شده است.
زائران در کنار بازرگانان اولین گروه‌های اجتماعی انسانی بودند که با مقوله سفر ارتباطی تنگاتنگ داشتند و همان‌گونه که مهم‌ترین هسته‌های اجتماعی بر گرد مکان‌های مذهبی پدید می‌آمد، راه‌ها و مسیرهای سفر نیز در تحت تأثیر شدید عامل دین قرار داشته و معمولاً پررونق‌ترین و امن‌ترین مسیرها برای تجارت، مسیرهایی بودند که تعاریف مذهبی نیز در شکل‌گیری آن‌ها دخیل بود.
اسناد تاریخی موجود از تمدن‌های کهن مؤید این نکته است که سفرهای زیارتی از دیرباز به‌منظور انجام فرایض دینی و مذهبی رایج بوده و زائران مسیرهای طولانی را جهت دستیابی به مقاصد زیارتی طی می‌کردند.
تعریف زیارتی از این نوع سفر که امروزه به گردشگری مذهبی شناخته می‌شود، تعریفی کهن و درون دینی است، به‌گونه‌ای که معتقدان به یک دین با سفر به اماکن مذهبی توصیه‌شده، امر زیارت را انجام داده و دوباره به زادگاه خود بازمی‌گردند، اما تعریف دیگری نیز در گردشگری مذهبی تبیین شده که امروزه نقش و جایگاه مهمی در این‌گونه از سفرها را به‌تدریج برای خود بازکرده است و آن تعریف سفرهای مذهبی نه به‌قصد زیارت بلکه به‌منظور، تحقیق، پژوهش و امور علمی یا هنری است. این دسته از گردشگران مذهبی، اگرچه در مقصد با دسته نخست اشتراک دارند، اما در دو سرفصل با دسته نخست ممکن است تفاوت داشته باشند، نخست آنکه الزامی به باورمند بودن آن‌ها به آیین مرتبط با امر زیارت وجود ندارد و دوم آنکه آن‌ها بیش از آنکه عمل‌کننده به مناسک مذهبی باشند، بیشتر روایت کننده آن هستند.
اسلام به‌عنوان مذهبی فراگیر، با بیش از یک و نیم میلیارد جمعیت یکی از مهم‌ترین ادیان الهی است که بشر به آن گرویده است. این دین آسمانی در زیرگروه خود به‌طور عمده به دو زیرمجموعه شیعه و سنی تقسیم شده است که شیعیان در این میان بین ۱۰ تا ۲۰ درصد از کل جامعه مسلمان را به خود اختصاص داده‌اند.
در مناسک مذهبی اگرچه بین تمامی آحاد مسلمان اشتراک فراوانی در موضوعاتی مانند حج وجود دارد، اما در این میان شاهد مواردی نیز هستیم که به فرق مختلف اسلام اختصاص داشته و امری عمومی برای تمامی مسلمانان نیست.
ایران به‌عنوان تنها دولت شیعه‌مذهب در جهان که در شرایط کنونی بحران در منطقه خاورمیانه، امن‌ترین کشور نیز به شمار می‌آید. کانون معنوی و سیاسی شیعیان جهان است و این امتیاز و فرصت ارزشمند در تمامی عرصه‌ها می‌تواند شاخص مهمی برای کشور ما باشد تا با فراهم آوردن امکان حضور گردشگران شیعه، شرایطی فراهم آید که زائران شیعی به‌دوراز تعصبات مذهبی بتوانند در فضایی امن به امور مذهبی خود بپردازند.
این مهم در کنار توجه به سابقه تاریخی و تمدنی ایران به‌عنوان یکی از ۵ مقصد برتر گردشگری جهان و نیز ارزان بودن مقوله سفر و اقامت در این کشور، می‌تواند نمودار سفر شیعیان جهان را به ایران با رشدی قابل‌ملاحظه مواجه سازد. رواج گردشگری شیعه جدا از نقشی که در ارتقاء کمی و کیفی صنعت گردشگری دارد، سبب تحکیم پیوندهای مذهبی نیز می‌تواند باشد.
در امر گردشگری نیز ایران به سبب قدمت اعتقادی‌اش به شیعه، حائز امکانات فرهنگی، مذهبی فراوانی چون مساجد، امام‌زاده‌ها، بقاع متبرکه، تکایا، حسینیه‌ها و آداب‌ورسوم مذهبی است که می‌تواند در جذب گردشگر شیعه از کشورهایی چون عراق، لبنان، افغانستان، پاکستان، هند، آذربایجان، عربستان سعودی، ترکیه، سوریه، کویت، بحرین، امارات متحده عربی، قطر، یمن و شیعیان سایر نقاط جهان عامل تأثیرگذاری باشد.
متأسفانه عدم وجود برنامه مدون در جذب گردشگر شیعه در ایران که نه‌تنها به لحاظ فرهنگی و مذهبی هیچ منافاتی با ساختار تعریف‌شده حکومت ندارد، بلکه به لحاظ توسعه فرهنگی می‌تواند در خدمت ترویج شعائر مذهبی و تمدن کهن ایرانی باشد، استفاده از این ظرفیت پنهان را با چالش مواجه نموده و سفر را برای زائران شیعی میهمان به کشورمان با انواع دشواری و سختی مواجه می‌سازد.
توجه به اینکه استقبال این دسته از گردشگران از اماکن زیارتی کشور به‌خصوص در دو شهر مذهبی مشهد و قم تا چه میزان می‌تواند در رشد تراز اقتصادی کشور تأثیرگذار باشد، لزوم پرداخت علمی و صحیح به این مقوله ارزشمند از گردشگری که زمینه رشد و تعالی آن در ایران از هر کشور دیگری فراهم‌تر است را گوشزد می‌کند.
