رادیو در ایران به مانند بسیاری دیگر از دستاوردهای تمدنی در جهان برای نخستین بار کارکردی نظامی داشت و فعالیت آن به منظور بهره‌برداری‌های وزارت جنگ فراهم شد. در واقع از سال ۱۳۰۳ خورشیدی که وزارت جنگ برای فراهم‌سازی زیرساخت‌های مورد نیاز جهت ارتباط واحدهای نظامی مقدمات استفاده از بیسیم را فراهم کرد، تا چهارم اردیبهشت ۱۳۱۹ که نخستین فرستنده رادیویی ایران در عمارت کلاه فرنگی بیسیم در جاده قدیم شمیران افتتاح شد، رادیو مسیر پرفراز و شیبی را طی کرد که به فراخور موضوع به برخی از آن‌ها اشاره خواهم کرد.
یکی از اقدامات مهم رضاخان سردار سپه در مقام وزارت جنگ در کابینهای که خود ریاست آن را بر عهده داشت، تجهیز ارتش به امکانات مناسب و مدرن کردن نیروی نظامی ایران بود. برای نخستین بار ارتش شاهنشاهی ایران دارای سه نیروی مستقل دریایی، هوایی و زمینی شد و ستاد ارتش به عنوان هماهنگ کننده جایگاه بسیار مهمی پیدا کرد. برای چنین ساختاری امکانات و ادوات بسیاری مورد نیاز بود که بخش مهمی از آن‌ها تا پیش از آن سابقه‌ای در ایران نداشت و تکنولوژی آن برای نخستین بار می‌بایست به ایران وارد می‌شد، از جمله این موارد سیستم تلگراف بیسیم بود که نیروهای نظامی برای ارتباط‌گیری با یکدیگر و در ارتباط بودن با ستاد فرماندهی به آن نیاز مبرم داشتند. از این رو در سال ۱۳۰۳ به دستور وزیر جنگ مقدمات تجهیز ارتش به چنین امکانی فراهم شد و تاسیس زیرساخت‌های مورد نیاز آن در دستور کار قرار گرفت. بدین ترتیب به سفارش وزارت جنگ جهت راه اندازی تلگراف بیسیم نظامی یک دستگاه فرستنده بیسیم موج بلند با قدرت ۲۰ کیلو وات برای تهران و شش دستگاه موج بلند دیگر با قدرت ۴ کیلو وات جهت ستاد ارتش مستقر در شهرهای کرمانشاه، تبریز، کرمان، مشهد و خرمشهر خریداری شد.
در تهران زمین‌های قصر قاجار به دلیل قرارگیری در ارتفاعات تپهای پیرامون شهر، جهت نصب آنتن و دکل موج بلند و احداث ساختمانهای بیسیم در نظر گرفته شد. عمارت کلاه فرنگی نیز به ساختمان مدیریت سیستم بیسیم اختصاص پیدا کرد. ارتفاع نخستین دکل موج بلند کشور بالغ بر ۱۲۰ متر بود.
همچنین نخستین فرستنده موج بلند تلگراف بیسیم با قدرت ۲۰ کیلو وات به کار گرفته شد. این سامانه دو روز پس از تاجگذاری توسط رضاشاه به بهره برداری رسید. نخستین پیام ارسالی این فرستنده بیسیم دعوت همکاری دولت ایران به سایر کشورها و به ویژه کشورهای همسایه بود که در ساعت ۱۵ روز ششم اردیبهشت ۱۳۰۵ توسط پادشاه به سران کشورهای دوست مخابره شد.
متعاقب ساخت و بهره برداری از تلگراف بیسیم، آموزشگاهی در وزارت جنگ به نام مدرسه بیسیم قشون تاسیس شد تا نیروی آموزش دیده لازم جهت بهره برداری و توسعه اداره بیسیم ارتش تربیت شود.
به تدریج فعالیت ایستگاههای موج بلند رادیویی گسترش یافت و همزمان از محدودیت ارتش شاهنشاهی خارج شد و بخش‌های دیگر جامعه نیز توانستند در ساعات معدود و تحت شرایط خاص شنونده برنامههای نه چندان متنوع آن که اغلب اخبار و موسیقی بود، باشند. استقبال از این وسیله نوظهور باعث شد تا هیئت وزیران در جلسه دوم مهر ۱۳۱۳ به منظور ساماندهی فعالیت رادیو در ایران، به وضع مقرارتی بپردازد. یکی از مهم‌ترین مفاد این مقررات تغییر متولی اداره رادیو از وزارت جنگ به وزارت پست و تلگراف و تلفن بود. این وزارتخانه نیز به ویژه در دوران وزارت ابراهیم علم شوکت الملک تمهیدات لازم جهت تجمیع سازمان‌های مختلفی رادیویی در یک مرکز را اتخاذ کرد و زمینه ساخت و تجهیز مرکز رادیویی کشور را در دو موج کوتاه و بلند فراهم ساخت. اهمیت راه اندازی این ایستگاه برای شخص پادشاه بسیار بود. چرا که به ویژه از سال ۱۳۱۷، با راه اندازی بخش فارسی رادیو مسکو و آغاز فعالیت بی‌بی سی فارسی و رادیو فارسی در برلین، جامعه نخبه کشور و مرزنشینان امکان دریافت برنامههای آن‌ها را داشتند و ادامه این روند برای حکومت تمامیت خواه پهلوی قابل تحمل نبود. از این رو برای تاثیرگذاری بر افکار عمومی جامعه لازم بود تا تهران مجهز به فرستندهای با برد ملی و بین‌المللی باشد.
کار نصب و راه اندازی نخستین ایستگاه رادیویی در اواخر سال ۱۳۱۸ به پایان رسید. نخستین فرستنده سیگنال رادیویی اگرچه با هدف کاربرد نظامی تهیه شده بود، اما این ظرفیت را داشت تا همزمان به عنوان فرستنده رادیویی نیز مورد استفاده قرار بگیرد. از این رو در عمارت بیسیم پهلوی در جاده قدیم شمیران، اتاقی کوچک زیر نظر دکتر داریوش (رئیس اداره کل بیسیم) در نظر گرفته شد تا از طریق این فرستنده در ساعاتی از روز امکان پخش خبر و موسیقی فراهم باشد.
ساختمان بیسیم قصر قاجار که بعدها به بیسیم پهلوی معروف شد، شامل دو طبقه است که در طبقه اول دستگاههای فرستنده و تقویت کننده و در طبقه دوم استودیو تعبیه شده بود. این مکان تاریخی که جانمایی آن در وضعیت کنونی شهر در خیابان شریعتی نرسیده به سید خندان، مقابل خیابان شهید قندی (بین ساختمانهای وزارت پست و تلگراف و تلفن و ساختمان مخابرات ایران) واقع شده است. مساحتی بالغ بر ۱۳۳۴ متر مربع داشت و ساخت آن همزمان با صدور دستور ساخت رادیو بیسیم در سال ۱۳۰۳ آغاز و در سوم اسفند ۱۳۰۶ به پایان رسید. معماری این بنای ارزشمند که در ۱۷ خرداد ۱۳۷۹ با شماره ۲۶۹۳ به فهرست آثار ملی ایران افزوده شده است، به احتمال فراوان بر عهده میرزا ابراهیم خان معمارباشی بوده است.
ایستگاه رادیو تهران پس از حدود دو ماه فعالیت محدود و آزمایشی، سرانجام به عنوان نخستین مرکز رادیویی ایران در ساعت ۱۹ روز چهارشنبه، چهارم اردیبهشت ۱۳۱۹ با حضور محمدرضا پهلوی، ولیعهد وقت ایران، رئیس مجلس شورای ملی، اعضا کابینه، فرماندهان ارشد نظامی و بسیاری از درباریان و افراد شاخص کشور به بهره‌برداری رسید. سلام شاهنشاهی و نطق احمد متین دفتری نخست وزیر وقت ایران، نخستین برنامههای رسمی رادیو در ایران قلمداد می‌شوند. نخستین خبر رسمی رادیو نیز به گزارش مراسم افتتاح ایستگاه تهران اختصاص داشت که پس از نظق نخست وزیر به زبان‌های فارسی، عربی، ترکی، فرانسوی، روسی، انگلیسی و آلمانی پخش شد. اجرای برنامه افتتاحیه رادیو تهران توسط قدسی رهبری صورت پذیرفت از این رو او را بایستی نخستین مجری رادیو در ایران نامید. در برخی منابع از طوسی حائری نیز به عنوان نخستین گوینده رادیو ملی ایران نام برده‌اند.
همزمان با تکمیل ایستگاه رادیویی، به منظور تامین کادر مجرب جهت برنامه‌سازی در رادیو، احمد متین دفتری وظیفه پیدا کرد تا در سال ۱۳۱۷ در سازمان پرورش افکار که با دستور مستقیم رضاشاه تاسیس شده بود، یکی از شش کمیسیون اصلی سازمان را به رادیو اختصاص دهد. بودجه رادیو نیز از طریق همین سازمان تامین می‌شد و در سالهای نخست بالغ بر ۸۰ هزار تومان بود.
بخش مهمی از نسل نخست رادیو که در زمره بهترین کادرهای استخدامی این سازمان به شمار می‌آمدند، از دانش آموختگان این سازمان نوگرا و پیشرو بود. بخش دیگری از کارکنان و مدیران رادیو نیز از سایر وزارتخانه‌های دولتی به اداره کل انتشارات و تبلیغات منتقل شدند. از جمله این افراد میتوان به محمد حجازی (مطیع‌الدوله)، عبدالرحمن فرامرزی، حسینقلی مستعان، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم اعتصام‌زاده و مشفق همدانی اشاره داشت. همچنین افرادی چون محمد قزوینی، محمد علی فروغی (ذکاء الملک)، قاسم غنی، علی‌اکبر سیاسی، علی دشتی، صادق رضازاده شفق، محمود افشار و علینقی وزیری مسئولیت یافتند تا با تشکیل شورای عالی انتشارات، قانون تولید، پخش و مدیریت سازمان رادیو را تدوین نمایند. مدیریت این اداره تازه تاسیس نیز بر عهده دکتر عیسی صدیق اعلم، استاد دانشگاه گذاشته شد. او در واقع دومین مدیر رادیو است. پیش از او و برای مدتی کوتاه فردی به نام مقدم عهده دار این مسئولیت شد که در انجام آن ناتوانی نشان داد و خیلی زود از سمت خود برکنار شد.
رادیو همچنین در بدو فعالیت از همکاری بزرگانی چون سعید نفیسی، ملک الشعراء بهار و ذبیح الله صفا در بحث تامین محتوا برخوردار بود.
باشگاه افسران با برگزاری آزمونی حضوری نسبت به انتخاب گوینده خبر و پخش از میان داوطلبان افسری اقدام نمود. از جمله افغرادی که در این آزمون پذیرفته شدند میتوان به رضا سجادی اشاره کرد که یکی از نخستین گویندگان رادیو و از پیشکسوتان این حرفه است. همچنین زیرنظر سرگرد غلام حسین مینباشیان که همزمان رئیس اداره موسیقی نظام و رئیس مدرسه عالی موسیقی بود، گروهی از نوازندگان و خوانندگان جهت اجرای برنامه زنده و ضبط شده انتخاب و تحت آموزش قرار گرفتند. بعدها در بخش موسیقی رادیو علاوه بر دانش آموختگان مدرسه عالی موسیقی هنرمندانی چون ابوالحسن صبا، ادیب خوانساری، داوود پیرنیا، روح الله خالقی، اسماعیل نواب صفا، مرتضی محجوبی، احمد عبادی، حسن همدانیان، حسن کسایی، علی تجویدی، جهانگیر شنجرفی، رضا ورزنده، همایون خرم و… به همکاری پرداختند.
از جمله دستگاه‌هایی که در بدو فعالیت ایستگاه تهران مجهز به آن بود، میتوان به اختصار به مواردی چون یک فرستنده موج متوسط به قدرت ۲ کیلو وات، یک فرستنده موج کوتاه به قدرت ۱۴ کیلو وات ساخت اتحاد جماهیر شوروی و یک ژنراتور برق و نیز انواع لوازم استودیویی لازم جهت پخش زنده و آرشیوی از محصولات شرکت تلفونکن اشاره داشت. رضا شاه تلاش کرد تا کلیه امور تجهیز و آماده‌سازی ایستگاههای رادیویی در ایران را توسط این شرکت آلمانی و همکاران آن به انجام برساند. چراکه از نفوذ شوروی و بریتانیا در امور رسانه‌ای کشور هراس داشت و به آن‌ها اعتمادی نداشت. از سوی دیگر وابسته شدن ساخت و تکمیل تاسیسات رادیو به شرکت‌های آلمانی باعث شد تا در خلال سال‌هایی که ایران تحت اشغال متفقین قرار داشت، روند توسعه رادیو متوقف بشود.
فعالیت رادیو تهران از نخستین روزهای فعالیت در سال ۱۳۱۹ به هشت ساعت در بخش شبانگاهی محدود بود. با اشغال ایران و خروج رضاشاه، فعالیت رادیو در شهریور ۱۳۲۰ توسط اشغالگران متوقف شد و این روند تا سال ۱۳۲۲ ادامه یافت. در این سال ضمن فعالیت مجدد، بخش صبحگاهی رادیو نیز فعالیت خود را آغاز کرد و بدین ترتیب پس از یک وقفه چندساله، سه ساعت به برنامههای زنده رادیو تهران افزوده شد. از سال ۱۳۲۴ نیز علاوه بر برنامههای معمول، روزهای تعطیل نیز برنامه‌هایی ویژه و مناسبتی تهیه و پخش شد.
با ساخت استودیو پخش خبر در میدان ارگ تهران در سال ۱۳۲۷، پخش اخبار از استودیو بیسیم تهران به این مکان منتقل شد. حدود یک دهه بعد در سال ۱۳۳۶، این مکان به عنوان واحد پخش مرکزی رادیو ایران در نظر گرفته شد و رادیو تهران به استودیویی تازه‌ساز در کنار استودیوی قدیمی در میدان ارگ تهران منتقل و به صورت اختصاصی به ارائه برنامه پرداخت. تجهیزاتی نیز در استودیوهای کوچکی در میدان توپخانه (جنب اداره راهنمایی و رانندگی) و میدان خراسان نصب شد تا تردد هنرمندان و به ویژه اعضای ارکستر و گویندگان جهت اجرای برنامه آسان‌تر باشد. در میدان توپخانه همچنین با نصب چند بلندگو شرایطی را فراهم کردند تا عموم مردم بتوانند به اخبار رادیو گوش بدهند.
از آنجا که کادر برنامه ساز رادیو به صورت کامل در اختیار رادیو ایران درآمده بود، رادیو تهران در بدو فعالیت خود اغلب به پخش موسیقی میپرداخت تا اینکه به مرور توانست تیم برنامه‌ساز اختصاصی خود را پیدا کرده و به تولید برنامههای متنوع بپردازد. ساعات پخش برنامه شبکه پایتخت نیز در بدو فعالیت به نسبت رادیو ایران کاهش چشم‌گیری پیدا کرد. بخش نخست برنامه‌ها از ساعت ۱۲ تا ۱۳:۳۰ و بخش دوم برنامه از ساعت ۱۸ تا ۲۲:۳۰ در نظر گرفته شد که به پخش خبر و موسیقی اختصاص داشت.
پایان جنگ دوم جهانی و خارج شدن کشور از حلقه محاصره و کنترل نیروهای متفق، زمینه توسعه رادیو را فراهم ساخت. دولت برای پیشبرد اهداف خود نیازمند برقراری ارتباط با عموم جامعه در سراسر کشور را داشت و لذا همزمان با فعالیت رادیو تهران (ایران)، در خلال سالهای ۱۳۲۶ تا ۱۳۳۸ به تدریج مراکز استانی نیز به ایستگاههای رادیویی مجهز و به فعالیت پرداختند. نخستین مرکز رادیوی استانی در سال ۱۳۲۶ در تبریز راه‌اندازی شد و سپس مراکز ارومیه، اهواز، شیراز، کرمانشاه، مشهد، کرمان، سنندج، زاهدان، رشت و گرگان نیز به این شبکه پیوستند.
آژانس خبری پارس به عنوان مسئول تهیه و پخش اخبار، در بدو فعالیت خود در سال ۱۳۱۳ به عنوان زیرمجموعه وزارت امور خارجه، وظیفه تدوین بولتن‌های خبری جهت دربار، مراکز امنیتی و وزارتخانه‌ها را بر عهده داشت. بخشی از این اخبار که عمدتا از مطبوعات ایرانی به دست می‌آمد به عنوان خبر از طریق مرکز بیسیم به اطلاع مراکز و افرادی که امکان استفاده از رادوی را داشتند، میرسید. همزمان با افتتاح رادیو تهران بنگاه خبری پارس نیز گسترش یافت و به منابع خبری متنوعی در سراسر جهان، جهت تنظیم اخبار خود دسترسی پیدا کرد. این بنگاه خبری که در قالب خبرگزاری رسمی دولت ایران گسترش یافته بود، نه تنها اخبار داخلی و خارجی رادیو را تامین می‌کرد، بلکه با انتشار بولتن‌های منظم صبحگاهی و عصرانه به منبعی مهم برای روزنامه‌های سراسر کشور تبدیل شده بود.
همانگونه که پیش‌تر بیان شد اداره رادیو بیسیم در ابتدا بر عهده وزارت جنگ گذاشته شد، بعدها و همزمان با توسعه سازمان پرورش افکار برای مدت کوتاهی اداره رادیو به این سازمان و سپس به دفتر نخست وزیر سپرده شد. با آغاز فعالیت رسمی آن در سال ۱۳۱۹، اداره رادیو به وزارت پست و تلفن و تلگراف سپرده شد. در سال ۱۳۴۲، تشکیلات رادیو به وزارت اطلاعات و جهانگردی منتقل و تا سال ۱۳۵۰ که «سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران» تاسیس شد، زیرمجموعه این وزارتخانه ماند. با پیروزی انقلاب اسلامی «سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی» در زیر مجموعه دفتر رهبر جمهوری اسلامی قرار گرفت و مدیران ارشد آن و از معاونت صدا از سوی رهبری تعیین گردید.
