ارگ سلطنتی کریم‌خان یا دارالحکومه زندیه یکی از آثار تاریخی ارزشمند شهر شیراز است که قدمت آن به دوران سلطنت کریم‌خان زند مؤسس سلسله زندیه بازمی‌گردد. او به منظور تامین منزلگاه و مرکز حکومت خود و جانشینانش، در سال ۱۷۶۶ میلادی دستور ساخت ارگ حکومت زندیه را در زمینی به مساحت ۱۲۸۰۰مترمربع، با زیربنایی بالغ بر ۴۰۰۰ مترمربع صادر نمود.
کریم‌خان زند که به‌شدت شیفته معماری صفویه بود، تحت تأثیر معماری میدان نقش‌جهان اصفهان، در طی ۱۴ سال حکومت خود دستور داد تا میدان توپخانه را در شمال شیراز قدیم بنا کنند. بدین ترتیب در شمال و شمال شرق این میدان، دیوان‌خانه و چاپارخانه، در شرق، بازار وکیل و چندین کاروانسرا، در جنوب و جنوب غربی آن باغ نظر، عمارت کلاه‌فرنگی، حمام و مسجد وکیل و در غرب میدان نیز ارگ سلطنتی احداث گردید.
ارگ سلطنتی به تأسی از موارد استفاده آن، ترکیبی از دو معماری مسکونی و نظامی است. بخش درونی ارگ که مورداستفاده خاندان سلطنتی است، در هر یک از اضلاع شمال، جنوب و غرب دارای یک ایوان و شش اتاق مسکونی است که دیواره‌های آن‌ها به طرز بسیار زیبایی نقاشی شده است. در ضلع شرقی حمام خصوصی و برخی امکانات خدماتی قرارگرفته و فضای عمومی این بخش با مجموعه‌ای از آب‌نما و باغچه تکمیل شده است. برای حفظ حریم سلطنتی، تمامی اتاق‌ها از قسمت داخل به هم مرتبط شده‌اند تا افراد اندرونی بدون نیاز به وارد شدن به حیاط بتوانند در فضای داخلی تردد نمایند. در هر ضلع عمارت اندرونی، در دو طرف ایوان، اتاق شاه‌نشین و دو اتاق کوچک قرارگرفته است که توسط راهرویی به شاه‌نشین مرتبط می‌شوند. این اتاق‌ها اگرچه در تزئینات بیرونی با اتاق‌های شاه‌نشین تفاوتی ندارند. اما در نمای داخلی کیفیت مواد و مصالح به‌کاررفته در بدنه و نقاشی روی دیوارها در سطحی پائین‌تر قرار دارد. همچنین هر اتاق در قسمت پشتی به پستویی منتهی می‌شود.
شاه‌نشین اصلی یا تابستانی در جبهه غربی بنا واقع شده و دو ستون چوبی یک‌تکه از درخت سرو با نقوش تزیینی مارپیچ در قسمت ایوان، به همراه مقرنسی زیبا عمده تزئینات آن به شمار می‌آید. نظیر این ستون‌ها در زمان قاجاریه در ایوان‌های جنوبی و غربی جایگزین ستون‌های اصلی که از سنگ یکپارچه معروف به گندمک ساخته‌شده بود، شده است. بر روی این ستون‌های سنگی که نمونه‌ای از آن در شاه‌نشین زمستانی که در ضلع شمالی ارگ قرارگرفته، قابل مشاهده است، تزئینات گل شاه‌عباسی نقش بسته بود.
حوض بزرگی به همراه چند فواره روبروی عمارت اصلی قرار دارد که به آبراهه‌ای متصل می‌شود که در راستای طول شمالی – جنوبی بنا امتدادیافته و در انتها به یک گودال مکعب شکل سنگی منتهی می‌شود. آب این حوض تا پیش از تخریب قنات رکن‌آباد از این طریق تأمین می‌شد.
حمام اختصاصی خاندان سلطنتی به همراه برخی امکانات خدماتی در ضلع شرقی بنا قرارگرفته است. دسترسی حمام در ابتدای ساخت از طریق دری که در حیاط‌خلوت قرار داشت امکان‌پذیر بود، بعدها این در مسدود و به جای آن در دیگری از داخل حیاط اصلی در جنوب غربی حمام گشوده شد.
سربینه، مدخل ورودی حمام است که در آن چهار سکو جهت نشستن و لباس کندن تعبیه‌شده و یک حوض هشت‌گوش در وسط آن قرارگرفته که پاشویه‌های آن کمی از سطح زمین بلندتر است و یک فواره سنگی در وسط آن تعبیه‌شده است.
سقف رختکن از یک عرق چین آجری ساده تشکیل‌شده که در گوشه‌ها ترنج‌های آهک‌بری بسیار زیبایی نصب شده است. در گوشه‌ای از سربینه آتشدان قرار دارد که در ضمن گرم کردن فضای داخلی، مکان مناسبی برای تهیه کردن چای و تدارک قلیان به شمار می‌آمد.
سربینه از طریق راهرویی در گوشه شمال غربی به گرم‌خانه متصل شده است که شامل سه قسمت فضای اصلی، خزینه و نورخانه است. خزینه از سه قسمت تشکیل‌شده است. در بخش میانی، دیگ مسی نصب شده که در زیر آن با روشن کردن آتش آب داغ لازم را تهیه می‌کردند، دو حوض نیز در طرفین مخزن آب داغ قرار دارد که مخصوص نگهداری آب ولرم است. در زیر گرم‌خانه نیز کانال‌هایی که در اصطلاح به آن‌ها گربه‌رو می‌گویند جهت انتقال جریان هوای گرم به زیر دیگ قرار دارد.
در بخش نظامی و اداری، ساختمان ارگ توسط چهار برج آجری به ارتفاع ۱۵ متر، بارویی کنگره‌دار به ارتفاع ۱۲ متر و ضخامت ۳ متر در پایه و ۸/۲ متر در رأس و نیز خندقی که سابقاً دور آن حفر شده بود مورد حفاظت قرار داشت. بر روی دیوار ناودان‌هایی سنگی جهت هدایت آب باران و مزقله‌ها و جان پناهای متعددی جهت تیراندازی و دفاع از حمله احتمالی تعبیه‌شده است. برج شمال غربی ارگ در زمان ساخت به سبب نشست خاک وعدم تحمل‌پذیری بستر زمین برای تحمل وزن آن، به‌موازات برج‌های دیگر قرار نگرفت و جابه‌جایی آن به سمت غرب، منجر به آن شد که ساختار مستطیلی شکل ارگ حفظ نشود. برج در محل جدید خود نیز به دلایل گفته‌شده بار دیگر دچار فرونشست شد که این روند به کج شدن آن انجامید.
ورودی ارگ در ضلع شرقی بنا قرارگرفته است و در نمای بیرونی آن تابلوی کاشی‌کاری شده‌ای از صحنه نبرد رستم با دیو سفید نصب شده است که قدمت آن به دوره قاجاریه باز می‌گردد.
در چهار گوشه ارگ حیاط‌خلوت‌هایی تعبیه‌شده که کاربری آن‌ها به موارد خدماتی محدود و به‌جز یکی از آن‌ها که به هشتی ورودی راه دارد و به‌عنوان باره بند (اسطبل) مورداستفاده قرار داشت، مابقی شامل چندین اتاق و دستشویی مخصوص خدمه و نگهبانان بود.
برج‌ها از سه طبقه مجزا تشکیل و در هر طبقه یک اتاق جهت استراحت نگهبانان و یک اتاق جهت نگهداری اسلحه در نظر گرفته‌شده است. دسترسی به داخل برج‌ها از طریق حیاط‌خلوت کنار برج میسر است. یک در ورودی اختصاصاً به طبقه اول برج و یک پلکان به طبقه دوم راه پیداکرده و ازآنجا به‌وسیله یک رشته پلکان به طبقه سوم متصل می‌شود، این شیوه که دسترسی به طبقه دوم از طریق طبقه اول میسر نباشد، شیوه‌ای مرسوم در تأمین امنیت برج‌ها به شمار می‌آید.
هشتی ورودی، فضای بزرگی است که ضمن امکان دسترسی به اسطبل، در آن چند طاق‌نما برای نشستن و فضایی برای استفاده از پشت‌بام طراحی شده است.
خشت پخته یا آجر به‌جز شالوده و دیوارهای ارگ که از سنگ ساخته‌شده‌اند، در بقیه ساختمان مصالح غالب است، در تزیینات داخلی، سنگ مرمر یزد و تبریز مورداستفاده قرارگرفته و در نقاشی‌ها و طرح‌های اسلیمی، آب‌طلا، جیوه، لاجورد، شنگرف، گل اخرا و رنگ‌های گیاهی و معدنی به‌کاررفته است، آیینه‌های عمارت نیز از روسیه، ترکیه عثمانی و اروپا وارد و در اتاق‌ها و تالارهای ارگ نصب شده‌اند.
نمای تالارها با پنجره‌ها، ارسی‌های چوبی و شیشه‌های رنگی پوشیده شده است. سقف اصلی تالار طاق دار با مقرنس‌های گچی است که با نقاشی‌ها و تذهیب‌های بسیار زیبایی تزیین شده است و در فاصله اندکی از آن، سقف کاذب ساخته‌شده است.
با سقوط سلسله زندیه توسط آغامحمدخان قاجار و انتقال پایتخت حکومت از شیراز به تهران، ساختمان ارگ در دوره قاجاریه اقامتگاه فرمانداران محلی شد و همین امر علیرغم عداوت قاجاریان با کریم‌خان زند، این ساختمان ارزشمند را از گزند تخریب و ویرانی در امان نگاه داشت و حاکمان ولایت فارس با تعمیر و بازسازی آن به حفظ و حیات آن کمک شایانی نمودند که از آن جمله می‌توان به اقدام عبدالحسین میرزا فرمانفرما در بازسازی مینیاتورهای نقاشی شده در بنا اشاره کرد.
اگرچه دخل و تصرف‌های ایجادشده در دوره قاجار به‌ویژه در حیاط مرکزی و تخریب‌های وارد آمده بر نقش و نگار دیوارها به‌واقع غیرقابل‌جبران است، اما میزان این تخریب به نسبت دوران پهلوی قابل‌مقایسه نیست.
در این دوران همزمان با سلطنت رضاشاه، ساختمان ارگ به‌عنوان زندان در اختیار شهربانی قرار گرفت و به طبع کاربری جدید آن تمام آثار نقاشی و مقرنس‌کاری اتاق‌ها با گچ پوشانده و فضاهای داخلی به‌وسیله دیوار در دو طبقه مجزا، به سلول‌های کوچکی تقسیم شد.
در قسمت باره بند نیز اتاق‌های مخصوص سر مهتر تخریب و با تغییر شکل و کاربری به‌عنوان زندان زنان مورداستفاده قرار گرفت.
خطر تخریب کامل بنا باعث شد تا در سال ۱۳۵۰ وزارت فرهنگ و هنر تحویل گرفتن بنا از شهربانی کل کشور اقدام به بازسازی و نگهداری از آن نماید. همزمان ساختمان تاریخی ارگ در ۱۴ خرداد ۱۳۵۱ با شماره ۹۱۸ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت و کاربری آن به موزه تغییر یافت.
